İKİNCİ HİSSƏ

AZƏRBAYCAN MUSİQİSİNİN RİTMİK
XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Azərbaycan xalq musiqisi öz metroritmik quruluşuna görə iki yerə bölünür: birincisi, aydın metrik vəznli musiqi, ikincisi, müəyyən vəzni olmayan musiqidir. Aydın vəznli musiqiyə xalq mahnıları, müxtəlif xalq rəqs havaları, habelə «təsnif»lər (vokal musiqi) və «rəng»lər (instrumental musiqi) daxildir.

Bu formaların vəznləri ən adi, yəni 6/4, 4/4, 3/4, 2/4, 4/8, 6/8, 3/8 ölçülərdən ibarətdir.

Azərbaycan musiqisi üçün 4/4 vəzn 2/4-dən daha səciyyəvidir.

Aşağıda göstərdiyimiz misal 4/4 vəznli musiqiyə ən yaxşı bir numunədir.

Dörd hissəli xanələr belə də göstərilə bilər:

Bir qayda olaraq 6/8 vəzndə hərəsi 3/8 vəzndən ibarət iki hissə olur; lakin Azərbaycan rəqs musiqisi və habelə rəqs səciyyəsində olan bəzi mahnıların metroritmik xüsusiyyəti başqa cür qruplaşma tələb edir. Bu qruplaşma iki hissəli vəzn ilə üç hissəli vəznin növbələşməsindən ibarət olur. Misal üçün:

Yuxarıda göstərilən 194 və 195-ci misallarda bütün xanələr öz sürətini dəyişmədən ifa olunur. 195-ci misalda ikinci və dördüncü xanələr sinkopa məxsus gərginliklə ifa olunmalıdır; yəni onlar aşağıdakı şəkildə ifa olunmalıdır:

(Bu xanədə 3 deyil, 2 vurğu vardır).

Göstərilən nümunələrin düzgün ifa olunması üçün ifaçı Azərbaycan rəqs musiqisinin yuxarıda izah olunmuş xüsusiyyətlərini dərindən hiss etməli və başa düşməlidir.

Vəznsiz musiqiyə bunlar daxildir: ladlar üzərində vokal və instrumental gəzişmə (improvizasiya). Bu gəzişmə zamanı musiqi ifadələri hər hansı bir xanəyə sığışmır. Burada notların qruplaşması hər hansı bir tonun səslənib açılması yaxud yardımçı səslərlə bəzədilməsi yolu ilə əmələ gəlir. Misal üçün:

İfa olunan gəzişmənin (improvizasiyasının) süni surətdə müəyyən xanələrə sığışdırılması musiqinin nota düzgün yazılmasına və gəzişmə musiqisinin üslubunun pozulmasına səbəb olur.

Təcrübədə Azərbaycan xalq musiqisinin yanlış surətdə nota yazılmış nümunələrinə təsadüf olunur.

1. 6/8 vəznli musiqinin nota salınmasında iki hissəli xanələrlə üç hissəli xanələrin yuxarıda izah olunan növbələşmə xüsusiyyətlərinə riayət olunmur ki, bu halda da ağır hissə əvəzinə yüngül, habelə, əksinə, yüngül əvəzinə ağır hissə düşməklə musiqi təhrif olunur. Misal üçün:

(doğrudur)

əvəzinə belə yazırlar:

(yanlışdır)

199-cu misalda xanənin nisbətən ağır hissəsində olan ikinci və dördüncü səslər 200-cü misalda xanənin zəif hissəsinə düşür. 199-cu misalda xanənin zəif hissəsinə düşən üçüncü səs 200-cü misalda xanənin ağır hissəsinə düşür ki, bununla da musiqi təhrif olunur.

2. «Heyratı» formasında olan Azərbaycan xalq musiqisi nümunələri dörd hissəli vəzn əvəzinə iki hissəli vəzndə göstərilir.

201-ci misaldakı 2/4 vəzn hətta ağır sürətli ifa olunduqda da xanədə iki hissə olduğunu göstərir, halbuki sürətli ifa zamanı belə xanədə dörd hissənin olması lazım gəlir.

202-ci misal 201-ci misalın qrammatik cəhətdən düzəldilib xanə xətlərinin düzgün şəkildə öz yerində qoyulmasından ibarətdir; ancaq bu halda da xanə vurğuları ilə zərb alətinin vurğuları arasında bir uyğunsuzluq əmələ gəlir; çalğı alətinin ağır vurğuları zəif xanələrə düşərək ritmik qarışıqlıq əmələ gətirir.