Azerbaycan Xalq musiqisinin esaslari

İKİNCİ HİSSƏ
XALQ ÜSLUBUNDA AZƏRBAYCAN LADLARINDA MUSİQİ BƏSTƏLƏMƏK QAYDALARI

I. XALİS KVARTALAR QURULUŞU

Səsqatarları ardıcıl xalis kvartalar əmələ gətirən ladlar bunlardır:

1) Rast. 2) Şur. 3) Segah.

Xalis kvartaların ardıcıl sırasından ibarət olan səsqatarlarında kvartaların əsas yerləri 1 — 1 — 1/2 tetraxordunun birinci pərdələridir.
Bunlar əsas ton adlanır və «Rast» ladında mayə vəzifəsini görür.

1. «Rast» ladında musiqi bəstələnməsi

A. «Rast» ladı səsqatarının diapazonu

1 — 1 — 1/2 formulu üzrə qurulmuş üç bərabər tetraxordun qovuşuq birləşməsi «Rast» ladının səsqatarını əmələ gətirir.
Bu səsqatarında orta tetraxordun birinci pərdəsi ladın mayəsidir.
Birinci oktavadakı do mayəli «Rast» ladının səsqatarı belə olur:

B. Pərdələrin lad vəzifələri və onların sıçrayış imkanları

«Rast» ladı səsqatarının bütün pərdələri mayəyə tabe vəziyyətdə olur. Bu pərdələrin vəzifəsi mayəyə «xidmət etmək» və onun melodiyadakı üstün vəziyyətini daha da qüvvətləndirməkdir. Buna görə də tersiya, kvarta və kvinta tonlarına hər pərdədən sıçrayış etmək olmaz. Məsələn: alt mediantadan üst aparıcı tona (lya-re) kvarta sıçrayışı mayənin ətrafında dolanır, ona xidmət edir; alt aparıcı tondan mayənin tersiyasına kvarta sıçrayışı (si-mi) isə elə bir kənar avaz yaradır ki, bu avaz mayənin tersiyası olan mi səsini müstəqil mayəyə çevirməyə meyl etdiyinə görə, həmin sıçrayışa yol verilmir.

Yuxarıda göstərilən «Rast» ladı səsqatarında birinci pərdə mayənin alt kvartası vəzifəsini görür. Bu pərdədən ardıcıl səslər hərəkəti ancaq yuxarıya doğru mümkündür. Alt kvarta səsi mayəyə və onun üst aparıcı tonuna sıçrayış etmək üçün bir başlanğıcdır.

Səsqatarının ikinci pərdəsi mayənin mediantası vəzifəsini görür. O, mayənin aparıcı tonlarını hazırlayır: böyük sekundaya hərəkət etməklə alt aparıcı tonu və kvartaya sıçrayış etməklə üst aparıcı tonu. Bu pərdədən bilavasitə mayəyə və onun üst aparıcı tonuna sıçrayış etmək mümkündür.

Səsqatarının üçüncü pərdəsi mayənin alt aparıcı tonu vəzifəsini görür: o, mayəyə keçmədən əvvəl sekunda aşağıya hərəkət edə bilər. Alt aparıcı tondan ancaq üst aparıcı tona sıçrayış edilə bilər.

Səsqatarının əsas ton olan dördüncü pərdəsi mayə vəzifəsini görür. Mayədən yuxarıya doğru: tersiyaya, üst kvartaya, kvintaya və kvintanın üst aparıcı tonuna, aşağıya doğru isə mediantaya va alt kvartaya sıçrayış edilə bilər.

Səsqatarının beşinci pərdəsi üst aparıcı ton vəzifəsini görür. Bu pərdədən yuxarıya doğru mayənin kvartası və kvintasına, aşağıya doğru isə mayənin alt aparıcı tonuna, mediantasına və alt kvartasına sıçrayış edilə bilər.

Səsqatarının altıncı pərdəsi mayənin tersiyası vəzifəsini görür. Bu pərdədən yuxarıya doğru mayənin kvintasına, aşağıya doğru isə mayəyə sıçrayış edilə bilər.

Səsqatarının yeddinci pərdəsi mayənin üst kvartası vəzifəsini görür. Bu pərdədən yuxarıya doğru mayə kvintasının üst aparıcı tonuna, aşağıya doğru isə mayəyə və onun üst aparıcı tonuna sıçrayış edilə bilər.

Səsqatarının səkkizinci pərdəsi mayənin kvintası vəzifəsini görür. Bu pərdədən ancaq aşağıya doğru tersiyaya, mayənin üst aparıcı tonuna və mayənin özünə sıçrayış edilə bilər.

Səsqatarının doqquzuncu pərdəsi mayə kvintasının üst aparıcı tonu vəzifəsini görür. Bu pərdədən ancaq aşağıya doğru mayənin üst kvartasına sıçrayış edilə bilər.

Səsqatarının onuncu pərdəsi ladın sərhəd tonu olur. Bu pərdədən sıçrayış edilə bilməz; qonşu pərdələrlə isə ancaq aşağıya doğru hərəkət etmək mümkündür.