İKİNCİ HİSSƏ

XALQ ÜSLUBUNDA AZƏRBAYCAN LADLARINDA MUSİQİ BƏSTƏLƏMƏK QAYDALARI

II. XALİS KVİNTALAR QURULUŞU

3. «Çahargah» ladında musiqi bəstələnməsi

A. «Çahargah» ladı səsqatarının diapazonu

1/2 — 1 1/2 — 1/2 formulu üzrə qurulmuş üç bərabər tetraxord «Çahargah» ladının səsqatarını əmələ gətirir; bu şərtlə ki, bunlardan alt tetraxord orta tetraxordla qovuşuq (zəncirvari) üsulda və orta tetraxord üst tetraxordla ayrı (yanaşı birləşmə) üsulda birləşsin.

Birinci oktavadakı do mayə olarsa, «Çahargah» ladının səsqatarı bu şəkildə olar:

Bu səsqatarı kiçik oktava sol səsindən birinci oktava fa səsinə qədər ardıcıl xalis kvartalar sırası, birinci oktava do səsindən ikinci oktava do səsinə qədər isə ardıcıl xalis kvintalar sırası əmələ gətirir.

Major qammaları səsqatarında olduğu kimi, bu səsqatarında da pərdələrin tam konsekventliyi onların ardıcıl xalis oktavalar sırasından ibarət olmasındadır.

 

B. Pərdələrin lad vəzifələri və onların sıçrayış imkanları

Yuxarıdakı səsqatarında pərdələrin lad vəzifələri və onların sıçrayış imkanları belə olur:

Səsqatarının birinci pərdəsi: 1) mayənin alt kvartası və 2) mayə alt tersiyasının alt aparıcı tonu olmaqla iki vəzifə daşıyır. Bu pərdədən ancaq mayəyə sıçrayış etmək olar.

Səsqatarının ikinci pərdəsi mayənin alt tersiyası vəzifəsini görür. Bu pərdədən mayəyə və onun üst aparıcı tonuna sıçrayış etmək olar.

Səsqatarının üçüncü pərdəsi mayənin alt aparıcı tonu vəzifəsini görür. Ancaq mayənin üst aparıcı tonuna (əksildilmiş tersiya) sıçrayış etmək olar.

Səsqatarının dördüncü pərdəsi ladın mayəsi vəzifəsini görür. Bu pərdədən yuxarıya doğru üst tersiyaya, kvarta və kvintaya, aşağıya doğru isə alt tersiyaya və kvartaya sıçrayış etmək olar.

Səsqatarının beşinci pərdəsi mayənin üst aparıcı tonu vəzifəsini görür. Bu pərdədən yuxarıya doğru mayənin üst kvartasına, aşağıya doğru isə mayənin alt tersiyasına sıçrayış etmək olar.

Səsqatarının altıncı pərdəsi mayənin üst tersiyası vəzifəsini görür. Bu pərdədən yuxarıya doğru mayənin kvintasına, aşağıya doğru isə mayəyə sıçrayış etmək olar.

Səsqatarının yeddinci pərdəsi mayənin üst kvartası vəzifəsini görür. Bu pərdədən yuxarıya doğru mayədən kvintanın üst aparıcı tonuna, aşağıya doğru isə mayəyə və onun üst aparıcı tonuna sıçrayış etmək olar.

Səsqatarının səkkizinci pərdəsi mayənin kvintası vəzifəsini görür. Bu pərdədən yuxarıya doğru mayənin oktavasına, aşağıya doğru isə mayəyə və onun tersiyasına sıçrayış etmək olar.

Səsqatarının doqquzuncu pərdəsi mayə kvintasının üst aparıcı tonu vəzifəsini görür. Bu pərdədən aşağıya doğru mayənin üst kvartasına, yuxarıya doğru isə mayənin oktavasına sıçrayış etmək olar.

Səsqatarının onuncu pərdəsi mayə oktavasının alt aparıcı tonu vəzifəsini görur. Bu pərdədən ancaq mayənin kvintasına sıçrayış etmək olar.

Səsqatarının on birinci pərdəsi mayənin oktavası olur. Bu pərdədən kvintanın üst aparıcı tonuna və mayənin kvintasına sıçrayış etmək olar.

C. Mümkün olan sıçrayışlar cədvəli

D. Tam və yarım kadanslar

Tam kadans mayə ilə qurtarır. «Çahargah» ladının mayəsinə ardıcıl pərdələrlə yuxarıdan, aşağıdan və bilavasitə alt tersiyadan sıçrayış etməklə yanaşmaq olar.

Tam kadansa misallar:

Yarım kadanslar mayənin üst kvarta və kvintasında dayanmaqla yarana bilər. Bu pərdələrə aşağıdan və yuxarıdan ardıcıl pillələrlə yanaşmaq olar.

Yarım kadansa misallar:

Qeyd. «Çahargah» ladı mayəsinin kök etibarilə bir neçə vəzifəsi olduğu üçün (əsas ton, kvarta və tersiya) bir çox hallarda musiqi ifadəsinin mayədə qurtarmasına baxmayaraq, bu ifadə yarımkadans təsiri bağışlayır.

[ Cahargah: səhifələr 1 2 3 ]

| Şüştər | Çahargah |