İKİNCİ HİSSƏ

XALQ ÜSLUBUNDA AZƏRBAYCAN LADLARINDA MUSİQİ BƏSTƏLƏMƏK QAYDALARI

I. XALİS KVARTALAR QURULUŞU

3. Şur ladında musiqi bəstələnməsi

A. «Şur» ladı səsqatarının diapazonu

1 — 1/2 — 1 formulu üzrə qurulmuş və qovuşuq (zəncirvari) üsul ilə birləşmiş üç bərabər tetraxord «Şur» ladının səsqatarını əmələ gətirir. Bu səsqatarında orta tetraxordun birinci pərdəsi ladın mayəsidir. Birinci oktavanın re səsi mayə olarsa, «Şur» ladının səsqatarı belə olar:

Bu səsqatarı ardıcıl xalis kvartalar sırasından ibarətdir.

 

B. Pərdələrin lad vəzifələri və onların şıçrayış imkanları

«Rast» ladının keçmiş mayəsi (bu səsqatarında üçüncü pərdə — do) burada səsqatarının əsas tonu olmaq hüququnu özündə saxlayır.

Yuxarıda göstərilmiş səs qatarında pərdələrin lad vəzifələri və onların sıçrayış imkanları belə olur.

Səsqatarının birinci pərdəsi əsas tonun mediantası vəzifəsini görür. Bu pərdənin «Şur» ladı mayəsi ilə bilavasitə əlaqəsi olmur və o, nə qonşu pillələrə hərəkətdə, nə də sıçrayışlarda iştirak etmir.

Səsqatarının ikinci pərdəsi əsas tonun alt aparıcı tonu vəzifəsini görür. «Şur» ladında bu pərdədən sıçrayış etmək olmaz.

Üçüncü pərdə səsqatarının əsas tonudur. Bu pərdədən tersiyaya, kvartaya və əsas tonun kvintasına sıçrayış etmək olar.


Səsqatarının dördüncü pərdəsi ladda mayə vəzifəsini görür. Bu pərdədən ancaq yuxarıya doğru üst medianta, kvarta və kvintaya sıçrayış etmək olar.


Səsqatarının beşinci pərdəsi mayənin üst aparıcı tonu və üst mediantanın alt aparıcı tonu vəzifəsini görür. Bu pərdə aşağıda göstərilən hallarda yumşaq səslənmə (alçalma yolu ilə) tələb edir: I) iki mayə arasında və bunların təkrarı zamanı; 2) əsas tondan bu pərdəyə sıçrayış edərkən; 3) mayədən sonra əsas tona sıçrayış edərkən.

Məsələn:

Qeyd. Yuxarıda göstərilən pərdənin üst mediantadan sonra alçalması Azərbaycan musiqisinin üslubuna uyğun deyildir.

Bu pərdədən (alçaldılmamış halında) yuxarıya doğru alcaq mayənin kvartasına, aşağıya doğru isə ancaq əsas tona sıçrayış edilir.

Səsqatarının altıncı pərdəsi mayənin üst mediantası vəzifəsini görur. Bu pərdədən yuxarıya doğru mayənin kvintasına, aşağıya doğru isə mayə və əsas tona sıçrayış etmək olar.

Səsqatarının yeddinci pərdəsi mayənin kvartası vəzifəsini görür. Bu pərdədən yuxarıya doğru mayə kvintasının üst aparıcı tonuna və həm də səsqatarının sərhəd tonuna, aşağıya doğru isə üst mediantanın alt aparıcı tonuna, mayəyə və əsas tona sıçrayış etmək olar.

Səsqatarının səkkizinci pərdəsi mayənin kvintası vəzifəsini görür. Bu pərdədən yuxarıya sərhəd tonuna, aşağıya isə mayənin üst mediantasına və mayəyə sıçrayış etmək olar.

Səsqatarının doqquzuncu pərdəsi mayə kvintasının üst aparıcı tonu vəzifəsini görür. Bu pərdədən ancaq mayənin üst kvartasına sıçrayış etmək olar.

Səsqatarının onuncu pərdəsi sərhəd tonu vəzifəsini görür. Bu pərdədən ancaq aşağıya doğru kvinta və kvartaya sıçrayış etmək olar.

[ Şur: səhifələr 1 2 3 4 5 ]

| Rast | Şur | Segah |